Далан худалчийн үлгэрүүд, Бадарчингийн инээдэмт паян

Монгол ардын аман зохиол бол өргөн баян агуулгатай, хошин шог утгатай байдгийг монгол хүн бүхэн мэддэг, мөн унших ч дуртай байдаг. Би ч мөн адил дуртай. Бага байхад минь аав маань надад үлгэрийн ном их авч өгдөг байж билээ. Гэхдээ нэгийг нь ч уншиж өгч байгаагүй . Их дуугайдуу хүн байсан. Тэгээд л бодвол тэдгээр номыг уншиж өгөх үүрэг ээжид маань оногддог байсан байх аа. Орой унтах болохоороо нөгөө бүх номнуудаа томоос нь жижиг хүртэл орныхоо хажууд өрөөд тавьчихдаг. Тэгээд л нэг нэгээр уншуулж байгаад унтдаг байсан гэж ээж маань хэлдэг юм. Тэр бүхнээс би зөвхөн өрж тавьсан байсан номнуудаа л их сайн санадаг. Гэтэл би өөрөө л өрсөн юм билээ л дээ.Тэдгээр номнуудын нэг нь энэ <<Далан худалчийн үлгэрүүд, Бадарчингийн инээдэмт паян>>. Энэ номыг уншиж дууссан хирнээ дахиад л уншина. Ерөөсөө салж чаддаггүй байж билээ. Тиймдээ ч өнөөг хүртэл хадгалж явдаг байх. За энэ яахав, яриандаа халж байх шиг байна. Та бүхнээсээ хүлцэл өчье. Одоо гол зүйл рүүгээ оръё. Энэ бүх үлгэр, хошин шог яриаг хүргэж байгаа хүнийхээ үгийг юуны өмнө сонсох хэрэгтэй байх гэж бодож байна. Зохиогч Д.Сүрьяа:
Аливаа улс гүрэнд байдгийн нэг адил төр хямарч олон түмний амьдрал доройтоход ард түмэн, түүнийг хошин шог яриа, аман үлгэрээр шүүмжлэн, инээдэм тохуу болгож байдгаас манай монгол түмэн маань хазайсангүй. Энэ нь XVIII, XIX зууны үед маш өргөн түгэн тархсан. Учир юу гэвэл, энэ үед манжийн булаан эзлэгчдийн дарлал туйлдаа хүрч түүний өмнө бялдуучлан явагч лам, ноёд, тайж, түшмэл болон хятад худалдаачин, мөнгө хүүлэгчид монгол орноор дүүрч, авилгаач, тонуулч, этгээдүүд ард олныг үл хайрлан мөлжиж, дарлан зовоож байсан болохоор нутаг орноосоо дайжиж олон дээгүүр тэнүүчлэн явж, энэхүү бурангуй ёсыг эсэргүүцэгчид бас цөөнгүй байжээ. Тэдгээрийг тэнэмэл бадарч, худал ярьж явдаг далан худалч хэмээн нэрлэснийг далим болгож, ард түмэн тэднийг ярьсан болгож янз бүрийн хошин шог зохион ярьсаар энэ зууны эхэн хүртэл аман зохиолын хэлбэрээр дэлгэрсэн гэж үздэг. Харин эдгээр амнаас ам дамжин уламжлагдан ирсэн аман зохиолыг түүвэрлэж эмхэтгэж, бичиж, хэвлэсэн нь энэ зууны тавиад оныг хүртэл огт байсангүй.
<<Далан худалч Бэлэн Сэнгэ>> гэдэг чухам тийм бодит хүн байв уу гэвэл одоогоор тийм баримт хараахан олдоогүй. Гэтэл төв ба зүүн халхад <<Балан Сэнгэ>> гэж ярих нь дийлэнх байдаг бол баруун халхад ихэвчилэн <<Бэлэн Сэнгэ>> гэж ярих нь элбэг тохиолдоно. Үүний учир шалтгаан юу вэ? гэвэл монгол хэлэнд <<Бэлэн зэлэн, Балан цулан>> гэдэг холбоо хоёр үг нэг утга санаатай хоёр өөр хэллэг учир алинаар нь ч ярьж болдог бололтой. Иймээс бэлэн зэлэн, цэцэн цэлмэг үгтэй хүний дүр байдлаар <<Бэлэн Сэнгэ>> гэж нэрлэсэн бололтой. Гэтэл өвөрлөгчийн хошуудад бас <<Балган Сэнгэ>> гэж ярих нь элбэг учирна. Энэ нь ч бас байж болон зүйл бөгөөд балаг таригч гэсэн үгнээс гаралтай. Балган Сэнгэ буюу Балагт Сэнгэ хэмээн аль муугаар нэрлэх гэсэн оролдлогоос үүссэн бололтой. Гэтэл заавал Сэнгэ гэдэг нэр ямагт байдаг нь ямар учиртай вэ? гэвээс энэ нэр энэтхэгийн санскрид үг бөгөөд уг чанартаа <<байхгүй хоосон>> гэсэн утгатай болохоор тэгэж нэрлэсэн байж болох талтай юм.
Тэрчлэн монголын баруун аймгуудад <<Бадарч, Бадарчин>> нэртэй хүн элбэг байдаг болохоор үлгэр яригчид ах дүүсийнхээ нэрээр хэлэхгүйг хичээж <<Бадарч хүнийгээ>> Баадай хэмээн нэрлэдэг ёс буй учир энэ түүвэрт Бадарчин Баадай хэмээн нэрлэж уг үлгэрийн баатар болгож өгүүлсэн байна.
Сонирхон уншигч эрхэм та бүхэн таалан соёрхож, өөрт тань ийм хошин шог өдий төдий үлгэр байвал харамгүй нэмэрлээрэй.